امام علی پس از تقسیم بیت المال چه عملی را انجام داد

امام علی پس از تقسیم بیت المال چه عملی را انجام داد

پاسداری از بیت المال از دیدگاه امام علی (علیه السلام) - دانشگاه علوم پزشکی گلستان - حراست

چکیده   در منظر امام علی علیه السلام عدالت دارای یک وجه برجسته می باشد. این موضوع در ابعاد مختلف حیات آن حضرت ظاهر شد. زمانی که ایشان به حکومت رسیدند شیوه ای را اتخاذ نمودند تا اموال به تاراج رفتۀ بیت المال را بازگردانند. امام علی (ع) که در مکتب وحی تربیت یافته بودند با نهایت شدت علیه فساد مالی به مبارزه پرداختند. ایشان راه صحیح حکومت و حمایت از فقرا را نشان دادند. شیوۀ عدالت جویانۀ امام حتی پیروان ادیان دیگر را به خود جذب نمود و آن زمانی بود که ایشان طعم عذاب و تنبیه خیانت به بیت المال را با آهن گذاخته نشان دادند. امام به کارگزاران خود دربارۀ رفتار عادلانه توصیه کرده اند و به علاوه، ایشان شخصاً بر اعمال مأموران و عوامل خود، نظارت می کردند. ما می توانیم از طریق عبارات و بیانات ایشان دریابیم که امام بدین روش عمل نموده بودند.

واژگان کلیدی:   بیت المال، ثروت های بادآورده، کارگزاران مالیاتی، اختلاس، عدالت محوری، غارتگران بیت المال.

مقدمه   امام علی علیه السلام در مورد بیت المال مسلمانان بسیار سختگیر بود تا آنجا که خود در سخت ترین شرایط زندگی به سر می برد و همواره خود را با افراد بی بضاعت و کم درآمد جامعه مقایسه می نمود و سطح زندگی خویش را با آنان تنظیم می نمود. به گونه ای که آن حضرت خوراک خویش را در صندوق می گذاشت و آن را مهر میزد که مبادا دیگران خورشتی بر آن بیفزایند. می فرمود دوست ندارم به جز چیزی که بدان علم دارم چیز دیگری در شکم وارد کنم خوراک آن حضرت غالباً نان جو و سرکه یا نمک، مایعات چرب گیاهی، شیر و خرما بود در حالی که دیگران از نان گندم و گوشت استفاده می کردند و اگر او می خواست می توانست بهترین غذاها را برای خود و خانواده اش تهیه کند. چون، عیر از بیت المال، اموال خصوصی فراوانی در اختیار داشتند. اما امام علیه السلام این رفتار را به عنوان یک الگو انجام داده و می خواست فرهنگ جامعۀ اسلامی را به این سوی رهنمون سازد. و کارگزاران، از هر جهت الگو و اسوۀ مردم باشند. امام علیه السلام عثمان بن حنیف فرماندار بصره را که در میهمانی اشرافی یکی از ثروتمندان بصره شرکت کرده بود از همین جهت مورد اعتراض و سرزنش قرار داد، به او فرمود: «آگاه باش هر پیروی را امامی است که از او پیروی می کند، و از نور دانشش روشنی می گیرد، آگاه باش امام شما از دنیای خود به دو جامۀ فرسوده، و دو قرص نان رضایت داده است، بدانید که شما توانایی چنین کاری را ندارید، اما با پرهیزگاری و تلاش فراوان و پاکدامنی و راستی، مرا یاری کنید.» [دشتی، ن 54] لباس او بسیار ساده و غالباً متشکل از یک شلوار تا نصف ساق، یک پیراهن تا روی پا و یک دوش انداز که از جلو تا روی سینه و از پشت تا روی باسن را می پوشانید که جنس آن ها از پشم یا کرباس و ارزش آن ها از سه تا چهار درهم و یا یک دینار تجاوز نمی کرد. همچنین تا جایی که امکان داشت امام لباس خویش را وصله می زد و از خرید لباس نو اجتناب می نمود.» [الریشهری، 1241 ق، 9/357] امام علی علیه السلام نه تنها از بیت المال برای رفاه زندگی شخصی خویش استفاده نکرد، بلکه از اموال شخصی خود نیز در این راه، بهره ای نجست و آن ها را با ایثار و فداکاری، صرف زندگی محرومان و نیازمندان نمود. آن حضرت در تقسیم بیت المال ترجیح و تفاضلی میان آحاد مردم قائل نبود و آن را بطور مساوی میان آن ها تقسیم می کرد و بیشتر اوقات از سهم خویش به نفع فقرا و مساکین صرف نظر می کرد. خود را مقید کرده بود که از بیت المال ارتزاق نکند. حتی در سخت ترین شرایط نیز نظیر زمان جنگ این سیره را ادامه داد – در جنگ جمل از زمان حرکت تا پایان جنگ از اموال شخصی که از مدینه به همراه آورده بود استفاده می کرد – و روزی هم که خواست از بصره برود در حضور مردم اعلام کرد: «من در این مدت از بیت المال ارتزاق نکردم اکنون هم چیزی به همراه نمی برم.» [مفید، 1374، 432] در جای دیگر فرمودند: «به خدا قسم من از بیت المال شما درهمی برای خود نخواهم گرفت مادامی که یک درخت خرما در مدینه داشته باشم» [مجلسی، 1403، 40/170] و نیز فرمود: «یا اهل الکوفه اذا انا خَرَجتُ مِن عندکم بغیر رحلی و راحلتی و غلامی فَانَا خائن» [همان، 41/137] «ای مردم کوفه اگر من با چیزی به جز زیر اندازم و مرکب سواریم و خدمتکارم از میان شما خارج شدم پس خیانتکار خواهم بود.» البته همان طور که حضرت علی علیه السلام فرمودند دیگران نمی توانند مثل او باشند. اما نکته مهم این است که پیروان آن حضرت مخصوصاً مدیران و کارگزاران حکومت اسلامی در راه و مسیرعلی علیه السلام حرکت کنند و او را الگو و مقتدای خویش قرار دهند. هرچند شرایط زمانی و مکانی و موقعیتی جامعه کنونی با زمان امیرالمؤمنین علیه السلام از جهات مختلفی تغییر کرده است، و این خود مقتضای شیوۀ دیگری است. اما در همین زمان هم از کسانی که دم از حکومت اسلامی می زنند و خود را خدمت گزار مردم می دانند انتظار می رود که زندگی علی گونه داشته باشند و خود را با افراد متوسط و پایین جامعه مقایسه کنند نه با سرمایه داران و اقشار مرفه جامعه که درد فقر و سختی زندگی را نچشیده اند و تا جایی که می توانند از بیت المال کمتر استفاده نمایند. همچون حضرت امام خمینی (ره) بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران که حتی مقید بودند از سهم امام و شهریه هم استفاده نکنند و با قناعت و صرفه جویی و ساده زیستی عمر پربرکت خویش را سپری نمود که درود خدا و انبیاء و اولیاء و فرشتگان الهی بر او باد. نمی شود یک مسئول نظام اسلامی دنبال جمع آوری ثروت و تأمین زندگی تجملاتی و پرزرق و برق باشد و دم از حکومت علوی بزند. مهم تر از آنچه گفته شد این است که دست اندرکاران نظام اسلامی باید بفکر حفظ و حراست از اموال عمومی و ثروت های ملی باشند و با شجاعت و دقت از ریخت و پاش و حیف و میل بیت المال جلوگیری کنند و راه و چاره ای اندیشیده شود که اموال عمومی در راه مصالح ملت مخصوصاً پابرهنگان و محرومان جامعه مصرف شود و مانع غارت و چپاول اموال ملت توسط عده ای خیانتکار شوند و در این راه می توانند به مولا و مقتدای خویش امیرالمؤمنین علی علیه السلام اقتدا کنند. چرا که ایشان تا آخرین لحظات عمر خویش به دنبال اجرای عدالت و حفظ و حراست اسلام و اموال مسلمین بودند و از خطرات و کارشکنی ها و مخالفت های معاندین و مخالفین و منحرفان بیم به خود راه ندادند. در این مقاله سعی شده است، احساس مسئولیت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در زمینۀ بیت المال مسلمین که در قالب سخنان نامه ها و کلمات قصار و سیرۀ عملی آن حضرت ظهور و بروز یافته است ارائه گردد؛ لذا در ذیل چهار عنوان که هر کدام شامل زیرمجموعه هایی است به بررسی و تبیین دیدگاه های آن امام علیه السلام پرداخته شده است: 1- وضعیت بیت المال قبل از حکومت علوی. 2- موضع گیری های امام علی علیه السلام نسبت به سیاست های گذشته. 3- سیاست امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد بیت المال. 4- سیرۀ امام علی علیه السلام در رویارویی با خیانت کنندگان به بیت المال.

1- وضعیف بیت المال قبل از حکومت علوی  

goums.ac.ir

goums.ac.ir .

روش علی(ع) در تقسیم بیت المال

«این اموال نه مال من است و نه مال تو، بلکه متعلق به همه مسلمانان است که با شمشیر سربازان اسلام، فراهم شده است، اگر تو نیز با مجاهدان اسلام در جنگ‌ها شرکت کنی، به تو هم سهمی برابر سهم آن ها خواهد رسید، و گرنه محصول زحمات آن ها به دیگری داده نخواهد شد.!(2) 

اگر عثمان نیز مثل علی علیه السلام رفتار می‌کرد و اموال عمومی را بر اساس موازین اسلامی تقسیم می‌نمود، هرگز کشته نمی‌شد و آن همه گرفتاری و آشوب در جامعة اسلامی به وجود نمی‌آمد.

در دوران حکومت امیرمؤمنان علیه السلام روزی اموالی از اصفهان به مدینه رسید که در میان آن قرص نانی وجود داشت، علیعلیه السلام همة اموال را هفت قسمت کرد و قرص نان را نیز هفت قسمت نمود و روی هر سهم از مال، یک قطعه از نان را نیز گذاشت و آنگاه برای تعیین نخستین فردی که سهم خود را بگیرد، قرعه کشید.(3)

امیرمؤمنان علیه السلام براساس منطق قرآن، در تقسیم بیت‌المال، نژاد و وابستگی‌های گروهی یا جغرافیائی و قبیله‌ای را هرگز مناط قرار نمی‌داد و به عرب و عجم سهم مساوی عطا می‌فرمود.

روزی دو زن فقیر که یکی عرب و دیگری از نژاد دیگر بود، و قبلا از بردگی آزاد شده بود، نزد امیرمؤمنان علیه السلام اظهار احتیاج کردند، امام دستور داد به هر یک به طور مساوی مقداری گندم و 40 درهم پول نقد بدهند، زن غیر عرب سهم خود را گرفت و رفت، ولی زن عرب گفت: چرا عطیة مرا با او مساوی قرار دادی در صورتی که من بر او برتری دارم؟

منبع: ایپرسش

گروه دین و اندیشه - مهدی سیف جمالی

1- نهج البلاغه صبحی صالح، نامه 67/457.

2- همان، خطبه 232/353 .

3- سنن بیهقی /6/348 .

4- همان ، ص 349 .

article.tebyan.net

article.tebyan.net .