دسته‌بندی‌ها

تک آهنگ2

منتشر شده در شنبه ۱۳۹۹/۱۰/۲۰

در کدام روش تفسیری مفسر بر پایه استدلال روشمند به تفسیر ایات میپردازد

روشهای تفسیری قرآن

روش تفسیری عبارت است از طریق و شیوه‌ای که هر مفسر برای تفسیر یک یا چند آیه انتخاب می‌کند و غالباً بستگی دارد به ابزاری که در تفسیر بکار می‌برد. مفسر گاهی بر اساس عقل، گاهی بر اساس نقل (روایات) و زمانی به کمک خود قرآن به تفسیر می پردازد.

روشهای متداول تفسیر قرآن

روشهای تفسیری متداول صرف نظر از درستی یا نادرستی آنها عبارتند از:

ازجهت شکل:

ازجهت منابع:

ازجهت معیار:

تفاوت روشها و گرایش های تفسیری

گاهی مفسران بر اساس علاقه و گرایش کلامی، فقهی، تاریخی یا فلسفی یا... قرآن را تفسیر می‌کنند؛ یعنی جنبه کلامی و اعتقادات قرآن، احکام یا مسائل تاریخی یا فلسفی آن را بیان می‌کنند؛ این‌ها گرایش‌های تفسیری است و روش تفسیری شیوه مفسر در بیان و تفسیر آیه است با هر گرایشی که دارد.

تفاوتی نمی‌کند که مفسر از چه دریچه ای به آیه نگاه می کند در هر صورت او برای تفسیر آیه به ناچار این کار را به یک روش از روشهای پیش گفته - یا چند مورد آنها به صورت توامان - انجام می دهد.

در برخی از کتابهایی که به بررسی روشهای تفسیر قرآن می پردازد بین روشهای تفسیری و گرایش های تفسیری تمایز چندانی داده نشده و روشهای تفسیر قرآن در کنار گرایشهای تفسیری مورد بررسی قرار گرفته اند.

علت پیدایش شیوه‌های مختلف در قرآن

در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله مردم مستقیماً از منبع متصل به وحی الهی استفاده می‌کردند و هر مشکلی را از ایشان سئوال می‌کردند و تفسیر از این قاعده مستثنی نبود ولذا بسیاری از روایات اسلامی، تفسیر آیات قرآن است که از پیامبر صلی الله علیه و آله سئوال شده و ایشان مطلب آیه را توضیح داده‌اند.

در زمان ائمه معصومین علیهم السلام تا حدودی وضع بر همین منوال بود، خصوصاً برای شیعه که قول آنها را حجت می‌دانند و در مورد تفسیر آیات هم از ایشان سئوال می‌شد.

اما در زمانهای بعد در قرون اولیه اسلام کم‌کم بحث‌های کلامی زیاد شد و این به علت فتح کشورهای جدید و برخورد مسلمانان با فرقه‌های مختلف اوج گرفت و در زمان خلفاء فلسفه یونانی به عربی منتقل شد ولذا در عهد عباسیان (اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری قمری) بحث های عقلی و فلسفی رشد کرد و در هیمن زمان هم تصوف ظاهر شد و بعضی مردم به ریاضت و مجاهده نفس و... روی آوردند و در این میان گروه سومی از مردم اهل حدیث شدند که بر تعبد محض به ظواهر دینی پایبند بودند و به خاطر همین اختلاف آراء اختلاف روشهای تفسیری هم بوجود آمد.

محدثین از روش تفسیر با روایات سلف صالح و صحابه و... پیروی می‌کردند و متکلمین و فلاسفه هم آیات را طبق مذهب مختار خودشان تفسیر می‌کردند و آیات مخالف را تأویل می‌کردند و متصوفه به تأویل آیات روی آوردند و به همین ترتیب شیوه‌های تفسیری متعدد بوجود آمد.

روشهای تفسیر عقلی و نقلی قرآن

گاهی مفسر بر اساس عقل به تفسیر می‌پردازد که به آن روش «تفسیر عقلی» می‌گویند. «تفسیر نقلی» نیز یا تفسیر با الهام از روایات است، که به آن «تفسیر روایی» یا «مأثور» می‌گویند و یا تفسیر با آیات دیگر است، که به آن «تفسیر قرآن به قرآن» می‌گویند.

منابع

پیوندهای مفید

wiki.ahlolbait.com

wiki.ahlolbait.com .

بخش اول- فصل سوم : تفسیر قرآن

با رشد و بلوغ فکری و همچنین نزول قرآن برکات فراوانی نصیب جامعه اسلامی شد.

بدون شک عشق ورزی به قرآن و بهره مندی از آن وابسته به فهم و درک آن است که این موضوع بجز در پرتو تفسیر روشمند میسر نیست.

واژه تفسیر به معنای روشن نمودن ٫ پرده برداشتن و بیان کردن مطرح شده است.

واژه تفسیر در قرآن تنها یک بار و در همین معنی واژگانی اش به کار رفته است.

دانش تفسیر از دیدگاه دانشمندان دینی ، دانشی است که به کمک آن مفاهیم و معارف قرآن آشکار و دستورها و پندهای آن استخراج میگردد.

بنابر این تفسیر نوعی تلاش فکری به منظور بیان معانی آیات قرآن و کشف مقاصد و مفاهیم آنهاست.

دانش تفسیر با نزول اولین آیات آغاز شده و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافت .

نخستین تفسیر مدون را مجاهدبن جبر یکی از شاگردان ابن عباس نوشت.

شیوه های نگارش تفسر قرآن :

1. ترتیبی . در این روش مفسر مجموعه آیات را به ترتیب آیه مورد شرح قرار میدهد.

از مهمترین تفاسیر ترتیبی :

مجمع البیان – ابوعلی فضل بن طبرسی

المیزان – علامه سید محمد حسین طباطبایی

تفسیر نمونه – آیت ا... ناصر مکارم شیرازی

2. تفسیر موضوعی : در این روش مفسر ابتدا به جمع آوری مربوط به یک موضوع معین از بین تمامی آیات پرداخته و پس از دسته بندی به شرح و استخراج مقاصد میپردازد.

مهمترین تفاسیر :

تفسیر موضوعی قرآن کریم – آیت ا... عبدا... جوادی آملی

منشور جاوید – استاد جعفر سبحانی

پیام قرآن – آیت ا... ناصر مکارم شیرازی

اصلی ترین روشهای تفسیر :

1 . روش تفسیر نقلی : در این روش مفسر در تفسیر هر آیه فقط به نقل آیات دیگر ، روایات ، اقوال و آرای صحابه پیامبر و تابعین میپردازد و از اجتهاد و اظهار نظر مگر به صورت محدود اجتناب میکند.

2 . روش تفسیر اجتهادی : در این روش مفسر بر پایه اندیشه ورزی و استدلال روشمند به کار میپردازد. برخی از مفسران صاحبنام مانند ،

ابوعلی فضل بن حسن طبرسی –در تفسیر مجمع البیان

ابوعبدا... بن احمد قرطبی- در تفسیر جامع الاحکام القرآن

که با به کار گیری دو شیوه فوق آثار ارزشمند و ماندگاری از خود بر جای نهاده اند.

دلایل نیازمندی قرآن به تفسیر:

قرآن خود را کتاب روشنگر ، نور ،قرآن گویا و به زبان عربی معرفی میکند.

و با این اوصاف قرآن کتاب روشنی بخش است

و شناخت و تحلیل صحیح مفاهیم و محتوای بلند قرآن بدون برخورداری از ابزارهای لازم شناخت برای همه افراد ممکن نیست.

تفسیر یکی از اصلی ترین ابزارهای شناخت قرآن است.

تا جایی که خداوند به صراحت مسئولیت تبیین وحی را بخ عهده پیامبر فرار داده است.

برخی از مهمترین ویژگیهای قرآن که نیازمندی به تفسیر را آشکار تر میکند عبارتند از:

1 . بیان اصول و کلیات :

قران بسیاری از معارف خود را به صورت قواعد کلی عرضه کرده ،

این موضوع از یک سو قرآن را فراتر از مکان وزمان خاص قرار داده و

از سوی دیگر راهیابی به فروعات را به تفسیر روشمند وانهاده است.

بطور مثال دستور به اقامه نماز صادر شد ولی کیفیت اقامه به عهده خود پیامبر قرار داده شد.

2 . به کار گیری سبک خاص در بیان مطالب :

قران در بیان مطالب سبک ویژه ای دارد.

بدین صورت که مجموعه مطالب مربوط به یک موضوع را در یک آیه یا سوره متمرکز نیاورده بنابر این مطالب مربوط به یک موضوع را بین لابه لای آیات باید جستجو کرد.

3 . معرفی جهانهای فرا طبیعی:

قرآن ذهن کنجکاو بشر را به موجودات جهان فرا طبیعی و ارتباط میان انها هدایت میکند و

تصویری که از جهان و هستی در جلوی دیدگان انسان قرار میدهد بسیار فرا تر از حواس محدود بشر است، بی شک آگاهی از اینگونه آیات در گرو تشریح روشمند میباشد.

4 . ژرفای نامحدود :

قرآن غیر از معارفی که در ظاهر آیات مشاهده میشود پیامهایی را در خود نهفته است که با اندیشه ورزی آشکار میگردد.

پیامبر گرامی اسلام میفرماید: برای قرآن ظاهری است وباطنی ، و برای باطن آن نیز باطنی دیگر است تا هفت بطن.

تاکید قرآن بر ژرف اندیشی و تدبر در آیات در حقیقت آگاهی دادن به ژرفای نامحدود این کتاب آسمانی است

اساسی ترین رمز ماندگاری قرآن در بستر متحول زمان ژرفای نامحدود آن است.

5 . جهان شمولی و ابدیت :

با توجه به جهانی بودن وابدیت قرآن لازم است که قرآن متناسب با نیازهای معرفتی و معیشتی عصرها و نسل ها تفسیری نوین بیابد تا بسیاری از زوایای جدید زندگی بشر از پرتو قرآن محروم نماند.

6 . فصاحت و بلاغت :

اگرچه قران به زبان عربی عرضه شده ولیکن به کونه ای در چینش کلمات دقت شده که بالاترین سطح فصاحت و بلاغت قرار میگیرد.

زبان عرب که انواع اشاره ها ، تشبیه ها ، و رمزها را در خود دارد اگر وسیله انتقال معارف ناب قرار گیرد به اوج فصاحت میرسد.

7 . اشاره ها و نشانه ها :

با آنکه قرآن پیامهای هدایت بخش خود را به صراحت بیان کرده ولی معارف و مفاهیم دیگری را در قالب اشاره هایی ظریف بیان نموده است

از جمله اشاره به سرگذشت امتهای پیشین ، اسرار آفرینش ، سیر تکوین جسم و جان آدمی ، دستیابی به این اشارات در گرو بررسی عالمانه آیات وحی میباشد.

تفسیر روشمند :

شناخت صحیح قرآن در گرو تفسیر روشمند است

چنین تفسیری زمانی میسر است که مفسر شرایط لازم برای تفسیر برخوردار باشد

و منابع تفسیر دارای اصالت واعتبار لازم باشد.

بی توجهی به این موضوع باعث تفسیرهای جاهلانه شده است که از تفسیر خوارج و گروهک فرقان میتوان نام برد.

شرایط مفسر :

از مهمترین شرایط که مفسر باید دارا باشد میتوان به موارد زیرز اشاره کرد :

1 . اشنایی با زبان و ادبیات عربی :

آشنایی با این علم فهم زبان عربی را آسان میکند.

2 . شناخت اسباب نزول :

منظور حوادثی است که در عصر نزول رخ داده و به تناسب آن آیاتی نازل شده است.

3 . آگاهی از سنت و سیره پیامبر :

سنت مرجع اگاهی وشناخت از جزییات و احکام تفصیلی بسیاری از واجبات میباشد.

بسیاری از احکام نماز، روزه ، زکات ، .... از این قبیل هستند.

4 . شناخت علوم :

5 . پرهیز از پیش داوری :

یعنی ذهن مفسر مملو از آرا و نظرات و دیدگاه های دیگر نباشد. چون نظرات قبلی راه را برای رسیدن به معنی واقعی مسدود میسازد.

6 . جامع نگری :

یعنی قران کلام واحدی است که خداوند جهت هدایت آدمیان به تدریج با رعایت مصالح امت در اختیار قرار داده است برای راهیابی صحیح به مقاصد برخی آیات باید از سایر آیات نیز اگاهی و اشراف کامل داشت یعنی نگرش کامل به قرآن .

7 . آگاهی از آثار پیشینیان :

یعنی مفسر از تفاسیر پیشینیان آگاه باشد و با نگرش همه جانبه به تفسیر روی آورد.

و نه اینکه تفسیر پیشینیان را قبول کند.

8 . آگاهی از علم منطق :

از آنجایی که تفسیر ، مبتنی بر اندیشه ورزی در کلام خداوند است مفسر باید به فرا گیری علم منطق و هر علم دیگری که فکر و اندیشه را از خطا در امان نگه میدارد بپردازد. آگاهی از این علوم مفسر را در برداشت صحیح و مبتنی بر قواعد علمی یاری مینماید.

9 . اگاهی از سایر علوم :

آگاهی از دیگر علوم مفسر را در فهم دقیق کمک میکند.

بسیاری از آیات نیز مومنان را به مطالعه طبیعت و موجودات فرا خوانده است.

10 . رعایت دور اندیشی و احتیاط معقول :

باتوجه به وسعت و ژرفای وحی آسمانی دقت و احتیاط معقولی را میطلبد.

تفسیر به رای :

در صورتی که مفسر دارای شرایط نباشد و منابع سه گانه را مرجع قرار ندهد نباید تفسیر او را تفسیر ضابطه مند قبول کرد. و اندیشمندان آنرا به تفسیر به رای خوانده اند.

تفسیر به رای نظر و عقیده شخصی مفسر میباشدکه معیار ها در آن رعایت نشده است.

عمده ترین عوامل تفسیر به رای :

1. تکیه به حدس و گمان

2 . گرایش و حب و بغض های شخصی و فرقه ای مذهبی وکلامی

3 . علم زدگی و تکیه بر فرضیه های علمی بدون توجه به اصول ، شرایط و قوائد تفسیر صحیح قران

سولات تشریحی :

1. اولین تفسیر مدون نوشته کیست . صفحه57

2. شیوه های نگارش تفسیر قرآن را نام برده و توضیح دهید. صفحه 57

3. اصلی ترین ابزارهای شناخت قرآن چیست؟

4. شرایط مفسر را نام ببرید؟ صفحه63

5. دلایل نیازمندی قرآن را به تفسیر نام ببرید.صفحه 58

6. نظر علامه طباطبایی در خصوص تفسیر به رای چیست. صفحه 69

7. عمده ترین عوامل تفسیر به رای چیست. صفحه 70

8. آیه(( ان للقران ظهرا و بطنا و لبطنه بطن الی سبعه ابطن)) ، به کدام ویژگی قران اشاره دارد؟ ژرفای نامحدود. صفحه 60

9. آیه(( و ماهوالذکرللعالمین)) به کدام ویژگی قرآن اشاره دارد؟ جهان شمولی. صفحه 61

10.آیه ((ما آمن بی من فسر برایه کلامی)) به چه معناست؟ صفحه 69

11.تفسیر مجمع البیان تالیف آقای طبرسی جزء کدام یک از تفاسیر زیر است؟ صفحه 57 در قسمت تفسیر ترتیبی و موضوعی تفسی و مؤلفین آنها مهم است.

الف.ترتیبی ب.موضوعی ج.نقلی د.اجتهادی

12................... یکی از اصلی ترین ابزارهای شناخت قرآن است. ( تفسیر )

13.اساسی ترین رمز ماندگاری قرآن در بستر متحول زمان ................. است . ( ژرفای ناحمدوی قرآن )

14.آگاهی بر ژرفای نامحدود قرآن در گرو ................. قران است. ( تفسیر روشمند )

15.خداوند فرموده هرکس کلام مرا ( قرآن ) با رای خود تعبیر کند ................. است .( به من ایمان نیاورده )

16.اندیشمندان قرآن تفسیر بی ضابطه قرآن را ................ نام نهاده اند. ( تفسیر به رای )

tafsiremozueeghoran.blogfa.com

tafsiremozueeghoran.blogfa.com .

تفسیر قرآن

تفسیر به معنای توضیح دادن مطلبی است تا قابل فهم گردد و اصطلاحاً به شرح‌هایی که بر قرآن نوشته می‌شود، اطلاق می‌گردد. اولین تفسیر مکتوب و مدون قرآن، تفسیر محمد بن جریر طبری است.

واژه‌شناسی[ویرایش]

واژهٔ تفسیر از ریشهٔ سامی پشر/فسر است که در کهن‌ترین کاربردهای خود، به‌معنای «گداختن»، و در کاربرد پسین، به معنای «گزاردن (خواب)» و «تعبیر کردن» اطلاق شده‌است.[۱] این کاربردها را افزون بر عربی می‌توان در زبان‌های باستانی اکدی و آشوری، در عبری و در اشکال مختلف زبان آرامی از آرامی کتاب مقدس، سُریانی و مندایی بازیافت. در فرایند انتقال از معنای «گداختن» به «گزاردن»، استعاره‌ای رخ داده که مبنای آن همسان‌گیری گداختن سنگ معدن برای دستیابی به فلز ناب با گداختن سخن برای دستیابی به معنای نهفتهٔ آن است.[۲] بازگرداندن تفسیر به معنای تسفیر و «روشن کردن» که در برخی منابع آمده‌است مؤیدی ندارد. این واژه در آیه‌ای از قرآن آمده که در آن گفته شده‌است: «آنچه خداوند به پیامبر خود می‌دهد، «احسن تفسیرا» است».[۳] راغب اصفهانی که به معنای ریشه‌ای واژه توجه داشته، مادهٔ «فسر» را به معنای «اظهار معنای معقول» گرفته‌است.[۴]

تعریف تفسیر[ویرایش]

محمدحسین طباطبائی: «تفسیر عبارت است از بیان کردن معنای آیه‌های قرآن، روشن کردن و پرده‌برداری از اهداف و مفاهیم آیه‌ها.»[۵] از این جملهٔ محمدحسین طباطبایی در کتاب شناخت قرآن و دانشنامهٔ رشد چنین نتیجه‌گیری شده‌است: «بنابر این تفسیر به معنای برداشتن پرده ابهام و نشان دادن معنای باطنی و درونی الفاظی است که در نگاه اول به دست نمی‌آید. از این رو تکیه بر معنای ظاهری آیات را تفسیر نمی‌نامند.» و نیز آمده: «تفسیر یعنی روشن ساختن مفهوم آیات قرآن مجید، و واضح کردن منظور پروردگار.»[۶][۷]

ظاهر و بطون قرآن[ویرایش]

قرآن دو دسته منظور دارد: یک ظاهر (منظوری که واضح است) و دیگری بطون[۸] (منظور یا منظورهایی که واضح نیستند)[۹]

به گفتهٔ روایات و عالمان حدیث، بطون قرآن شدیداً گسترده و ناشناخته‌اند. قرآن دو دسته آیات دارد: محکمات یعنی آیاتی که تنها یک معنی مشخص و روشن دارندو دیگری متشابهات یعنی آیاتی که بیش از یک معنی دارند و برخی از آن معانی قابل سوء استفاده توسط کج اندیشان می‌باشد. دربارهٔ آیات متشابه قرآن می‌گوید: وَ ما یَعلَمُ تأویلَهُ الّا الله[۱۰] یعنی: از تأویل یا بطن (معانی پنهان) آیات متشابه تنها خداوند آگاه است.

گفته شده قرآن مفاهیمی دارد که از ظاهر آن قابل فهم نیست. بیان این منظورها را تاویل می‌گویند. تاویل در لغت یعنی «بازگرداندن چیزی به مصداق آن».[۱۳] مصداق یعنی معادل خارجی یا واقعی مفهومی در ذهن یا لغتی در زبان.[۱۴] در اینجا بازگرداندن یعنی آشکار کردن رابطه‌ای که وجود دارد، امّا آشکار نیست. در قرآن آمده که کسی تاویل قرآن را نمی‌داند بجز خدا (آل عمران ۷).

هدف تفسیر[ویرایش]

هدف تفسیر تلاش برای پرده برداشتن از بعضی منظورها و رسیدن به بعضی تاویل هاست. یعنی هدف تفسیر یا بالاترین حدّ آن، تاویل است.[نیازمند منبع]

انواع تفاسیر[ویرایش]

جامع یا موضوعی. گستردگی بطون قرآن که از آن بحث شد، نیاز به مطالعهٔ گسترده‌ای را در جهت فهم منظور آیات ایجاد کرده؛ و از این‌رو انواع زیادی از روش‌های تفسیر را موجب شده‌است، که در ادامه می‌آیند. امّا تفاسیر با غیر از روش شان هم دسته‌بندی می‌شوند:

عربی یا فارسی؟. در جهان اسلام عربی زبانی رایج بسیاری از کشورهاست، و از این‌رو معمول است که دانشمندان اسلامی؛ از فلاسفه ای چون ابن سینا گرفته تا فقهایی چون سید روح‌الله خمینی؛ از ایرانیان چون ملاصدرا گرفته تا اهل اندلس چون ابن رشد؛ از پیشینیانی چون فارابی گرفته تا معاصرانی چون محمدحسین طباطبایی و محمد صادقی تهرانی؛ برای اینکه دانش خود را در اختیار تمام مسلمانان قرار دهند، کتاب‌های خود را به عربی می‌نوشتند. به همین دلیل بیشتر کتاب‌ها در جهان اسلام به عربی و شمار کمتری به فارسی، انگلیسی، چینی، فرانسوی و سایر زبان‌ها نگاشته شده‌است.

لحن. تفاسیر به دو دسته کلی بخش می‌شوند: روایی و عقلی «تفاسیر روایی» تفسیرهایی هستند که قرآن را با استفاده از روایات پیامبر، امامان و اصحاب پیامبر تفسیر می‌کنند. «تفاسیر عقلی» تفسیرهایی هستند که برای تفسیر قرآن، از عقل و دانش‌های دیگر در کنار روایات یا بدون روایات استفاده می‌کنند. مانند:

ترتیبی یا موضوعی؟ آیاتی از قرآن که قرار است تفسیر شوند، به دو روش انتخاب می‌شوند.

نقلی یا اجتهادی

نمونه‌هایی از تفسیرهای معروف و مولفانشان از این قرارند:

در میان شیعیان:

در میان اهل تسنّن:

روش‌های تفسیر[ویرایش]

روش‌های فهم قرآن و پشتوانهٔ تاریخی آن‌ها بسیار متنوّع است؛ که در اینجا به ترتیب آورده شده‌اند:[۱۶]

پیشینهٔ تفسیر[ویرایش]

مرور پیشینه و تاریخچهٔ پیشرفت فنّ تفسیر به صورت تحلیلی، باعث پی بردن به منشأ روش‌های ذکر شده در تفسیر قرآن است. پیشینهٔ تفسیر به صدر اسلام برمی‌گردد. اولین مفسر قرآن، خود خداوند است. خداوند بسیاری از آیات را تفسیر کرده‌است. گاهی در کنار آیه و گاهی نیز در سوره دیگری توضیح داده شده‌است. مثلاً:یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ ۖ قُلْ هیَ مَوَاقِیتُ لِلنَّاس وَالْحَجِّ. یعنی: «دربارهٔ «هلالهای ماه» از تو سؤال می‌کنند؛ بگو: «آنها، بیان اوقات (و تقویم طبیعی) برای (نظامِ زندگی) مردم و (تعیینِ وقتِ) حج است».[۲۰] دومین مفسر قرآن، رسول‌الله است. پیامبر، به دستور خداوند، مطالب مربوط به قرآن را به مردم تعلیم می‌دادند. قرآن می‌گوید:وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاس مَا نُزّلَ إِلَیْهِمْ. یعنی: «و ما این ذکر [= قرآن] را بر تو نازل کردیم، تا آنچه به سوی مردم نازل شده‌است برای آنها روشن سازی»[۲۱] این جریان از دو سو دنبال شد: از سویی توسط علی و امامان شیعیان؛ و از دگر سو توسّط مفسّرین نسل اوّل و دوّم اسلام، یعنی صحابه و تابعین (قرن ۱و۲ هجری). سپس پنج عامل باعث شد تا روش دانشمندان اسلامی در تفسیر قرآن مختلف شود.

روش پیامبر[ویرایش]

ابتدا پیامبر مطالب مربوط به قرآن را به مردم تعلیم می‌دادند. عبدالله بن مسعود می‌گوید: پیامبر قرآن را به صورت ده آیه ده آیه به ما یاد می‌داد و تا تمام نمی‌شد، سراغ آیات بعدی نمی‌رفت.[۲۲]

روش علی بن ابی‌طالب و دوازده امام شیعیان[ویرایش]

علی بن ابیطالب، پس از رسول‌الله بزرگترین مفسر قرآن است. ابن مسعود می‌گوید: «مابقی قرآن را نزد بهترین فرد امت پس از پیامبر یعنی علی، آموختم»[۲۳]

روش عموم صحابه و تابعین[ویرایش]

قدیمی‌ترین تفاسیری که نشانی از آن‌ها هنوز موجود است، تفسیر سعید بن جبیر (وفات ۹۴ یا ۹۵ ه‍.ق از اصحاب خاص سجاد) و سپس مجاهد بن جبر (درگذشت ۱۰۴ ه‍.ق دست پروردهٔ ممتاز یکی از شاگردان برجستهٔ علی بن ابی طالب به نام ابن‌عباس است).[۲۴] از آن پس تفسیر قرآن در قالب مکتوب رایج شد.[۲۵][۲۶]

طبقه اول از مفسرین اسلام، جمعی از صحابه بودند، مانند ابن‌عباس، و عبدالله بن عمر، و ابی، و…

مفسرین طبقه دوم تابعین بودند که در دو قرن اول هجرت می‌زیستند. مانند مجاهد، قتاده، ابن ابی لیلی، شعبی، سدی و…

مبحث‌های تفسیر در آن دوران از این موارد خارج نبود:

تفاوت تفسیرهای تابعین و صحابه:

در قرآن آمده: «کما ارسلنا فیکم رسولا منکم، یتلوا علیکم آیاتنا، و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمه». یعنی «همچنانکه در شما رسولی از خود شما فرستادیم، تا بر شما بخواند آیات ما را، و تزکیه‌تان کند، و کتاب و حکمتتان بیاموزد». محمدحسین طباطبایی دربارهٔ این آیه می‌گوید: «همان رسولی که کتاب قرآن به او نازل شد، آن کتاب را به شما تعلیم می‌دهد.»[۲۸]

روش طبقات بعدی مفسّرین[ویرایش]

پنج عامل موجب شد تا مفسّرین بعدی روش‌های گوناگون و بسیار متفاوتی را به کار برند:

این عوامل بود که باعث شد، روش دانشمندان مسلمان در تفسیر قرآن، گوناگون شود.

روش گروه «محدثین»[ویرایش]

روش گروه «متکلمین»[ویرایش]

از اواسط قرن دوم هجری تا قرن چهارم، علم کلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد. چون کلام بر پایهٔ عقل و نص بود، برداشت‌های مختلفی از قرآن انجام شد که عالمان متکلم از همان ابتدا به آن علاقه نشان دادند و تفاسیری از عالم معتزلی این دوره باقی مانده‌است. تدریجاً تفاسیر کلامی از شیوهٔ حسن بصری دور شدند و با محور قرار دادن مفهوم قرآنی «متشابهات»، به تأویل آن دسته از آیات پرداختند که می‌توانست معانی مختلفی داشته باشد. در آثار متشابه القرآن بعدی اعتقادات خاص معتزلی شرح داده شدند و از این رو دیگر مکاتب به این تفاسیر رجوع نمی‌کردند. در موازات متشابه القرآن، برخی معتزلیان روش پیشین تفسیر القرآن را ادامه دادند؛ در قرن سوم ابوعلی جبایی و ابوالقاسم بلخی به ترتیب در بصره و بغداد تفسیرهای متعادل‌تری را نوشتند که دیگر مسلمانان هم به آن‌ها استناد کرده و گاه این دو را مقایسه کردند. این گونه از تفاسیر در قرن چهارم توسط ابومسلم اصفهانی و علی بن عیسی رمانی به اوج خود رسید.[۳۰]

روش «ادبی»[ویرایش]

برخی تفسیرها رویکردی ادبی داشتند و قرآن را از نظر زبان‌شناسی، دستور زبان و معنی لغات بررسی می‌کردند. بسیاری از عالمان نحوی و قاریان از نیمهٔ نخست قرن دوم این گونه از تفسیرها را آغاز کردند. قدیمی‌ترین معانی القرآن توسط ابان بن تغلب نوشته شد و پس از او هم بسیاری از نحویان کوفه و بصره این راه را ادامه دادند. گونهٔ دیگری از تفسیرهای ادبی تحت نام مجاز القرآن نیز وجود داشتند که علم بیان را به وجود آوردند. نخستین تفسیر در این سبک توسط ابوعبیده معمر ابن المثنی در قرن دوم نوشته شد. در اواخر قرن سوم نیز عده‌ای از مفسران ادبی گونهٔ علوم القرآن را با تأکید بر آیین شاعری و دبیری ابداع کردند. گونه‌های دیگری نیز در میان تفسیرهای ادبی وجود داشته‌است.[۳۱]

روش گروه «فلاسفه مشاء و اشراق»[ویرایش]

روش گروه «متصوفه»[ویرایش]

در روش متصوفه تفسیر بر اساس شهود است. ابن عربی، به عنوان عارفی برجسته، قطعاً قرآن را به عنوان یکی از منابع مهم معرفتی می‌شمارد و در موارد مختلف بدان استناد می‌جوید. به نحوی که می‌توان وی را مفسر قرآن محسوب کرد. از نظر وی، قرآن کلیدی است که خدا برای انسان قرار داده و از او خواسته‌است که از در وارد شود نه از پنجره که سوء ادب محسوب می‌شود. مطالب بیشتر: قرآن و روش تفسیر آن از دیدگاه ابن عربی[پیوند مرده]